مقدمه

جامعه توحیدی شایسته آن است که از آسایش، آرامش و زندگی آبرومندانه برخوردار باشد «كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ» (سبا ، 15) و در سایه ایمان، الهام از تعالیم دینی و تقوای الهی «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» با بهره گیری از منابع انسانی و امکانات داخلی، افزون بر دست یابی به استقلال همه جانبه و خود کفائی اقتصادی در برابر حوادث ناگوار، تهدید ها و تحریم های دشمنان، راههای توسعه و پیشرفت اقتصادی را تا رسیدن به تمدن نوین اسلامی طی کند.

کشور ایران بعد از انقلاب اسلامی با مطرح نمودن شعار «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» دارای جهان‌بینی خاص و راهبردهای نظری و عملی مستقل در حوزه اقتصادی و تصميم‌گيري‌هاي داخلي و بين المللي است. چنین نگرشی با منافع نظام سلطه و استعمار بین المللی که برای جهان بویژه غرب آسیا خواهان ثبات خاصی همسو با منافع خود تعریف کرده­اند، در تضاد است. از این رو نظام سلطه از آغاز پیروزی انقلاب اسلامي ‌تاكنون از هرگونه اقدام ضد انسانی مانند: ترور شخصیت‌ها و نیروهای وفادار به انقلاب، تحمیل جنگ و حمایت همه‌جانبه ازمتجاوزان و مزدروان داخلی آنان، حمله به هواپیماي مسافربری، برنامه ریزی برای کودتاها، تهدیدها و تحریم‌هاي مختلف، عليه نظام نوپاي اسلامي‌دریغ نورزیده است. بر این اساس ضرورت دارد در سياستگذاري‌ها و برنامه ريزي‌ها در حوزه‌هاي مختلف از جمله حوزه اقتصادي به گونه‌اي عمل شود كه كشور در برابر تکانه­ها، حوادث ناگوار، توطئه‌ها، تحریم‌ها و تهدیدات دشمن مصون باشد. از این رو رهبر معظم انقلاب، نظریه «اقتصاد مقاومتی» را در جهت حفظ استقلال، عزت‌ مداري، تاثير ناپذيري از سياست‌هاي قدرت‌هاي بزرگ و با انگیزه اهتمام به فراهم شدن بسترهای استحکام پايه‌هاي نظام اقتصادي کشور، ارائه و تبیین کرده­اند تا از برابر اقدامات و آسیب‌‌های مخرب اقتصادي دشمنان و نیز در برابر بلاياي طبيعي و حوادث ناگوار، مصونیت یابد.

مفهوم شناسی

راهبرد: راهبرد درلغت به معنای: استراتژی، فن یا عمل به کار گیری منابع و برنامه­های سازمان یافته در راستای دست یابی به هدف مشخص است. (انوری،1381،ج 4 ص 3569؛ صدری افشار، و حکمی، 1381، ص656) و در اصطلاح جامع ترین  معنای آن، علم یا فن توسعه و به کارگیری قدرت­های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ملت به منظور تامین حداکثر حمایت از سیاست های ملی و افزایش احتمالات و نتایج مطلوب برای پیروزی و تقلیل احتمال شکست. می‌باشد. (آقا بخشی، 1376،ص 414)

با توجه به ارتباط معنای لغوی واصطلاحی می­توان گفت راهبرد: برنامه ریزی و سیاست مدیریت منابع ملی اعم از اقتصادی ،سیاسی ،نظامی وبهترین امکانات برای دستیابی به حد اکثرمنافع ملی ورسیدن به اهداف اساسی است (تدوین :گروه واژه گزینی، 1383، ص 63)

اقتصاد:  اقتصاد در لغت به معنای ميانه‌روي،(فیومی،بی تا،ج‏2، ص505) حد وسط اسراف و تنگ گرفتن،(فراهیدی،1409،ج‏5،ص55)پايداري در مسير است. (راغب اصفهانی، ص 673) مشتقات ريشه «قصد» در قرآن، در معناي لغوي آن به‌کار رفته است.

 از آنجا که علم اقتصاد با دانش‌‌های ديگر ارتباط دارد گنجاندن تعریف دقیقی که بیانگر ‌همه مسائل و متوجه سرعت تحولات علم باشد دشوار است. (دادگر، ورحمانی،1380ص34؛مارشال، آلفرد؛ ترجمه موتمن؛ 1340،ص3) از این رو هر چند تعریف هایی مانند اینکه: علم اقتصاد، مطالعه چگونگي استفاده مردم و جامعه از منابع کمياب با مصارف متفاوت به‌منظور توليد کالاهاي گوناگون و توزيع آن‌ها در ميان افراد و گروه‌هاي مختلف جامعه براي مصرف حال يا آينده است»(مریدی ونوروزی، 1373ش،ص69؛ساموئلسن، پل؛ ترجمه :نوروزي و جهاندوست؛1373،ص 34)اما با عنایت به اینکه ظلم نکردن در بهره‌برداری از نعمت‌هاي الهي، اجتناب از کفران نعمت‌ها و استفاده نادرست و بهينه از آن‌ها از آموزه های مهم اقتصاد اسلامی است و علم اقتصاد، براي تحقق آن اهداف را در کانون توليد، توزيع و مصرف قرار دهد، مناسب‌ترين تعريف اين است که گفته شود: «علم اقتصاد دانشی است که منابع تولید را مورد شناسایی قرارداده و رفتار‌های بشر را به ‌منظور کشف راه‌هاي توزيع عادلانه ثروت‌ها و درآمدها ارائه می‌دهد» (مير معزي،1390، ص 23و24)

 مقاومت: مقاومت ثلاثي مجرد (قَوَمَ- قَامَ)، مصدر باب مفاعله در قرآن نيامده است، ولی اهل لغت برای ماده اصلي و مشتقات آن مداومت برايستادگي، پايداري، التزام به پيمودن مسيرحق بدون انحراف و بازگشت معنا کرده اند(راغب اصفهانی، 1412 ق‏،ص692 ؛ فیومی،1414ه ق، ج2،ص 521) و مفسران نیز ازآیات قران کریم مقاومت را به  تداوم برخواندن نماز «...يقيمون الصلاه...» (مائده/55) (فخر الدین رازی1420ق، ج‏12،ص 382 ؛ابن عاشور، بی تا، ج‏5، ص138)، استواري و ثبات در دين،(طباطبایی،1417ق، ج 11،ص48) حرکت مستمر در راه حق ، به ‌دور از هرگونه انحراف«فاستقم کما امرت»(هود:/112)، معنا کرده­اند.( طوسی، بی تا،ج 6 ص 7؛ زمخشری، 1407ق ،ج 2، ص 432)

اقتصاد مقاومتي: با توجه به ابتکار طرح اقتصاد مقاومتي از سوی مقام معظم رهبري، شایسته است تعبیرهای ایشان درباره  اقتصاد مقاومتي بیان گردد تا بانگاه به آنها تعریف درستی ارائه شود وتعابیر معظم له را می‌توان در چند ساختار ذیل  بیان نمود: از لحاظ ساختار ظاهری، بومي ‌و علمي‌ برآمده از فرهنگ انقلابي و اسلامي، متناسب با وضعيت امروزو فرداي ما ست(حدیث ولایت، نرم افزارنور، بيانات،20/ 12/ 1392‏،ص47 )از لحاظ ساختاردرونی، مقاوم (همان: 3/2/92ص7)انعطاف‌پذیر، فرصت ساز، مولد، درون زا، پيشرووبرون‌گرا (همان: مكتوبات،4/ 11 / ۱۳٩٢،ص29)متناسب با منابع انساني، طبیعی، جغرافیایی وزیرساخت‌‌های نرم‌افزاری وسخت‌افزاری است (همان: بيانات،1/ 1/ 1393، ص3)از لحاظ ساختار مديريتي، تدبير بلندمدت براي اقتصاد کشور(براي دوران تحريم و غير آن) و قابل انطباق با شرايط گوناگون آن،(همان:20/ 12/ 1392‏،ص: 47)مردم بنياد، دانش بنيان، با رويکردجهادي. از لحاظ ساختار اهدافی، تأمین رشد پويا و بهبود شاخص‌هاي مقاومت اقتصادي (همان: مكتوبات، 4/ 11 /۱۳٩٢،ص 29) تامین کننده اهداف نظام جمهوري اسلامي‌ در مسائل اقتصادي،(همان:بيانات،20/ 12/ 1392،ص47) بهتربن برطرف کننده مشکلات آن(همان:بيانات، 1/ 1/ 1393، ص 3 )عدالت محور و شكوفاساز و توان بخش در برابر حربه‌ها ودارای  کمترين آسيب‌ها و اختلالات در فشارهاي دشمنان است(همان:21/ 5/ 1391،ص16)

از این رواقتصاد مقاومتی  را می‌توان چنین تعریف نمود: اقتصاد مقاومتى داراي الگوي بومي‌و دانش‌بنيان، ‌برآمده‌ از فرهنگ انقلابي ،اسلامي وقابليت اجراء با تدبيری بلندمدت و متناسب  با  ظرفیت های همیشگی است که با رويکرد جهادي، مردم‌بنياد، انعطاف‌پذیر، فرصت ساز، درون‌زا، پيشرو و برون‌گرا شاخص‌هاي اقتصادي را بهبود و اهداف اقتصادی کشور و عدالت را با ساختاری مدبرانه و مقاوم در شرايط گوناگون  داخلی و خارجی ، با کمترين آسيب‌ها و اختلالات تامین می‌کند

راهبرد های نظری

اعتقاد به جامعیت دین

انسان موجودی فراتر از ماده و دارای زندگی جاویدی است که هر گونه اندیشه و نوع رفتار اجتماعی و سیاسی او به طور مستقیم در سعادت و خوشبختی و یا شقاوت و بدفرجامی او تأثیر گزار است.(مصباح یزدی، ۱۳۸۰، ج۱، ص۴۶ـ۵۰) واسلام برای بشریت تصور کاملی از زندگی را عرضه می‌کند و این طرز تفکرهمیشه در تطبیق وتفریع در خور رشد و تکامل ا ست.(سید قطب،ترجمه:گرامی و خسرو شاهی،1392، ص342)و پذبرفتنی نیست  دینی که به مسایل فردی و اجتماعی انسان،  سعادت و هدایت جامعه اهتمام می‌ورزد نتواند نسبت به چگونگی ادارة جامعه، مسایل اقتصادی در عرصه تولید، توزیع ومصرف و عدالت اقتصادی  طرح و نظری نداشته باشد.

از آيات قرآن استفاده مى‏شود كه شريعت پيامبر خاتم (صلى الله عليه و آله)، كامل‏ترين و جامع‏ترين شريعت است، زيرا هم در بردارنده كمالات شرايع گذشته است و هم برخوردار از آنچه بشر در طول زندگى به او نياز دارد. (یوسفی مقدم،1390،ص 169) همانطوریکه علامه طباطبائی در تفسیر آیة شریفة «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ...» (الإسراء/9)وجه اقومیّت قرآن را در قیاس با ادیان دیگر و شرایع الهی پیشین، این گونه تشریح  می‌کند: قرآن از آن جهت نسبت به سایر ادیان آسمانی اقوم است که آنها به بعضی از نیازهای پیروانشان پاسخ گفته‌اند و امور دیگری را که خیر بشر در آنهاست، واگذاشته‌اند. یا اگر برخی از نیازها را پاسخ گفته‌اند که مطابق با میل و خواستة آنهاست و در مقابل، بخش زیادی از نیازهای آنان را که صلاح و خیرشان در آن است، برآورده نمی‌کنند. در حالی که اسلام و قرآن به زندگی انسان و جمیع امور مهمّ دنیا و آخرت او توجّه و قیام نموده، پس قرآن انسان را به دین حنیفی هدایت می‌کند که نسبت به سایر ادیان در این جهت اقوم و استوارتر است. (طباطبائی، 1417، ج 13، ص 47) وهیچ شأنی از شئون انسان را واگذار نکرده و نوع انسان را در همه احوالش محکوم به احکام خود می‌داند و این امر اختصاص به انسانهای خاص و زمانهای خاصی ندارد.(همان،ج 5 ص271 )

بر این اساس اعتقاد به جامعیت دین در اقتصاد ازراهبرد‌های نظری، کلیدی است و چنین باوری افزون برآنکه سبب تحقق اقتصاد مقاومتی متناسب  با منزلت جامعه ایمانی خواهد شد، نگاه جامعه ایمانی  را به آموزه های قرآن در الهام گرفتن از آن نسبت به تامین نیازهای اقتصادی وبر طرف کردن مشکلات آن  بدون توجه وگرایش  به  افکاراقتصادی شرق و غرب، نقش سازنده ای ایفا می‌کند «الذین آمنوا و لم یلبسواایمانهم بظلم اولئک لهم الامن وهم مهتدون.» (انعام/82)  

اعتقاد به عدالت

اقتصاد مقاومتی آنگاه تحقق خواهد یافت که دولت مردان،کارگزاران نظام وفعالان اقتصادی اعتقاد عمیق به عدالت ومبارزه با فساد داشته باشند وآن را اصلی از اصول کار خود بدانند تا انگیزه جدی برای آنان درهمه عرصه اقتصادی جهت تحقق اقتصاد مقاومتی فراهم شود. در غیر این صورت در عرصه اقتصاد و درآمدهای کشور که بسترجاذبه ها، منفعت ها و میدان تعارض خواسته­های نفسانی است، بر اساس هواهای نفسانی عمل شده و با نادیده گرفتن حقوق مردم به آنان ظلم می‌شود و امیدی به تحقق اقتصاد مقاومتی نخواهد بود.

زیرا با توجه به اینکه اعتقاد به عدالت الهی از اصول دین است و بر اساس قرآن و سنت خداوند آفرینش را بر اساس حق و عدل آفریده و به پا داشته تا به هر یک از انسانها متناسب با خوبی و بدی عملش جزای عادلانه داده شود. «وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى‏ كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ» (جاثیه/ 22) (طباطبائی،  الميزان في تفسير القرآن، ج‏18، ص171 و 172) «بالعدل قامت السماوات و الارض» (صافى، 1415،ج‏5، ص 107. )، جامعه انسانى نیز كه گوشه كوچكى از اين عالم پهناور است نمى‏تواند از اين قانون  جهان شمول، بر كنار باشد، و بدون عدالت به حيات سالم خود ادامه دهد.(مكارم شيرازى، 1347،ج‏11،ص: 367)

از آیات قرات قرآن استفاده می‌شود که خداوند ايجاد عدالت را از برنامه‏ها و رسالت‌‌های اصلى تمام پيامبران الهي برشمرده «ولقدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...»(حديد/ 25)ودر آیاتی مانند:  «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ...‏»(نحل / 90)«... أُمِرْتُ لِأَعْدِل‏...» (شوری/15) به اجرای عدالت سفارش کرده و از مومنان اقامه عدالت خواستار شده «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْط...»(نساء/ 134)  وآن را نشانه حركت جامعه در صراط مستقیم می‌داند«...وَ مَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ.»(نحل/ 76). اسلام اختلاف طبقاتی بین مردم را ناپسند می‌داند به گونه ای که عده ای در سطح عیاشی و منعمیت و دسته ای در سطح تنگ دستی ودر حد محرومیت ،گرسنگی و برهنگی به سر برند.(سید قطب، ترجمه: گرامی وخسرو شاهی،1392،ص202) در روایات آمده است حاکميت همه‌جانبه عدالت، دربردارنده قوام جامعه، مطلوبيت سطح زندگي توده مردم، «قال الصادق عليه السلام: ان الناس يستغنون اذا عدل بينهم»(کافي،1429، ج3، ص568) رفاه اجتماعي و اقتصادي همگان، زمينه ساز بالندگي و شکوفایی استعداد‌ها،(قال علي(عليه السلام): بالعدل تتضاعف البرکات، (همان:ج 6،ص 332) است. پس اعتقاد به عدالت اقتصادی و اجتماعی و باوربه پیامدهای مثبت آن می‌تواند در صیانت از خیانت های اقتصادی تاثیر گذار باشد وارتقای کمی وکیفی کارها را در حوزه های اقتصادی برای تحقق اقتصاد مقاومتی جهت امنیت اقتصادی کشور وملت  فراهم سازد. واگر افرادی غیر معتقد به عدالت ومنفعت طلب وثروتمندان با نفوذ وبی تعهد برمسندهای اقتصادی کشورقرارگیر ند فرصت براى كشمكش گروه‌‌های مختلف بر سر مالكيّت ها  فراهم  خواهد شد و پيوندهاى اجتماعى، به پيوند ميان آكل و مأكول،(همان: ج 1، ص 406) حاکمان طاغوتي و مردمي‌مظلوم«قال زين العابدين «ع» أيّها المؤمنون! مصيبتكم الطّواغيت من أهل الرّغبة في الدّنيا» (حکيمی، بی تا، ترجمه آرام ،ج‏3، ص 365) و گرگ و ميش(صدوق.، 1362،ج1، ص 301). بدل مى‏شود. آنگاه دغدغه ای برای اقتصاد کشور و اقتصاد مقاومتی نخواهد بود.

احساس مسئولیت‌

با پیروزی انقلاب اسلامی اندیشه و رویکردی نو در برابر نظام های سلطه بااندیشه و رویکرد کاپیتالیستی و سوسیالیستی پدید آمد که درعرصه های اعتقادی و مدیریتی متفاوت از نظام­های سلطه و رو دروی آنان عمل می­کند از این رو در طول چهار دهه گذشته با تهاجم همه‌جانبه، سیاسی، فرهنگی، نظامی و اقتصادی در جهت تضعیف نظام اسلامی و بر اندازی آن تلاش کرده اند. با توجه به جايگاه جهاد، و توسعه قلمرو آن به همه عرصه هایی که مورد تهدید دشمن قرار می‌گیرد، و اینکه در شرايط فعلی دشمن تهاجم همه جانبه خود را به مرزهاي اقتصادي، ایران اسلامی تقویت کرده است وظیفه امت اسلامی افزون بر همدلی، همفکری ووفاق ملی، جهاد  اقتصادی در راه خداست. «لكِنْ الرَّسُولُ و الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ و أَنفُسِهِمْ و أُوْلَئِكَ لَهُمْ الْخَيْرَاتُ و أُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْآنهارُ خَالِدِينَ فِيهَا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ». (توبة/88و89)

شهيد مطهري (ره) درباره دفاع و قلمرو آن از منظر قرآن می‌گوید: اگر يك قومى، يا يك ملتى حياتش از ناحيه ديگرى در معرض خطر قرار گرفت، اينجا دفاع از حيات امرى است مشروع. همچنين اگر ثروتش و مالكيتش مورد تهاجم قرار گرفت، باز او از نظر حقوق انسانى حق دارد كه از حق خود دفاع كند.... جنگى كه به ‌عنوان دفاع باشد، نه تنها بد نيست، بسيار هم خوب است و جزء ضرورت‌هاى حيات بشر است. قرآن كريم هم به اين مطلب تصريح مى‏كند كه: «لَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْارْضُ»، يا جاى ديگر مى‏فرمايد: «لَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ‏ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ و بِيَعٌ و صَلَواتٌ و مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ...» تا اينجا را همه تقریباً قبول دارند. (مطهرى، 1375،ج‏20، ص242 و 245.)

امام خمینی (رضوان‌الله علیه) درباره احساس مسئولیت دولت و ملت، درتأمین نیازهای اقتصادی کشور می‌گویند: وقتى اين احساس پيدا شد در يك ملتى كه من خودم بايد هر چيز مى‏خواهم تهيه كنم، ديگران به من نمى‏دهند، اين احساس اگر پيدا شد، مغزها به راه مى‏افتد و متخصص در هر رشته‏اى پيدا مى‏شود. ...بايد كوشش كنيم و اقتصاد خود را اداره نماييم. بايد قيام كنيم و غافل نباشيم. بايد همه قشرهاى ملت، هركس هر جورى كه مى‏تواند، توليد بكند.(امام خمینی، 1409، ج14،ص 115) رهبر معظم انقلاب مسئولیت‌پذیری اقتصادی را نیازمند شناخت افراد مسئولیت پذیر، عزم جدی مسئولان و مدیران اصلی و فعالان مردمی،(بيانات،16/ 6/ 1389،ص 32 ؛همان: 8/ 5/ 1391، ص 19)موظف دانستن همه مسئولان و دلسوزان کشور‌(همان، 1/ 1/ 139،ص3) و ناکامی‌دشمنان دانسته و فرموده‌اند: «تا وقتى مسئولان به معناى حقيقى كلمه احساس مسئوليت مى‏كنند، امريكا و قدرت‌‌های ديگر نمى‏توانند عليه اين ملت و نظام هيچ كارى انجام دهند.»(همان، ‏1382،ج 28، ص24)پيامبران و امامان معصوم (علیهم‌السلام) افزون بر آنکه خود به تولید (حر عاملی،1409 ق ،ج 12 ص 23) ، زراعت، دامداري می‌پرداختند.(مجلسی،1410،ج 100، ص69)حضرت آدم، ابراهيم و لوط کشاورز، نوح نجار، ادريس خياط، شعيب و موسي چوپان و صالح تاجر بودند.(سیوطی،1404،ج 1، ص 57) سعی بر می‌کردند تا جامعه اسلامی را نسبت به تلاش اقتصادی و رشد و ارتقاء تولید، احساس مسئولیت کند.(عاملی،1409،ج 12،ص 38؛كلیني،1429، ج‏5، ص 76- 79) آنان کارکردن را: پاکیزه‌ و بافضیلت ترین کارها،( مجلسی،1410،ج7،ص103) برترین عبادت،(صدوق،1406ق‏،ص 67)یاری کردن دین(مجلسی،1410،ج 100،ص 5) دانسته و پاداش آن را برتر از پاداش مجاهد راه خدا، عبور سریع از صراط، جلب رحمت خدا، محشور شدن با پيامبران،(شعيری، بی تا، ص 139) باز شدن در‌های بهشت،(مجلسی، 1409،ج 100،ص 9.10).به شمار آورده اند.

اعتماد به امدادهای الهی

نظام جمهوری اسلامی ام القرا و مرکز حفاظت از کیان اسلام و مبارزه با نظام سلطه است از این رو یاری رساندن به آن یاری رساندن به خداست و خداود وعده داده است که یاری رسانان را در این جهاد مقدس یاری کرده و ثابت قدم گرداند «إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ»( محمد / 7.) اعتماد به امداد الهی و استقامب عملی در راه توحید، سبب امداد و نصرت خداوند بدور از ترس و اندوه می‌شود « إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‏...» (احقاف / 13) بی تردید امدادهاى خداوند که جلوه‏ ربوبيّت اوست عامل اصلی موفقیت و پیروزی است.«... ألن يكفيكم أن يمدّكم ربّكم ... بلى‏ إن تصبروا وتتّقوا ويأتوكم مّن فورهم هذا يمددكم ربّكم ...»(آل عمران/124.125) یی تردید اگر مسلمانان در راه دین استقامت کنند خداوند روزی و رفاه آنان را توسعه خواهد داد. «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقا» (جن/ 16)«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» (اعراف/96)و البته آن رفاه نیز وسیله آزمایش می‌شود.« لِنَفْتِنَهُمْ فِيه‏» (احقاف/14)

رهبر معظم انقلاب آیت الله خامنه ای درباره امداد الهی می‌گوید: «مى‏دانيم كه رضاى الهى در پيشرفت اين كشور و در سربلندى اين ملت است؛ دنبال اين داريم حركت مى‏كنيم، خدا هم كمك خواهد كرد...آيه‏ى شريفه‏ى قرآن مى‏فرمايد: (آن تَنصُروا اللهَ ينصُركُم‏)؛ اگر شما نصرت خدا بكنيد، يعنى نصرت دينِ خدا بكنيد، دو نتيجه مترتب خواهد شد: اول «ينصُركُم‏»، خدا شمارا ياري مى‏كند؛ دوم (وَ یثبت اقدامَكُم‏)؛ نمى‏گذارد شما مجبور به عقب‏نشينى بشويد؛ و بدانيد به توفيق الهى اهداف آمريكا و استكبار جهانى نسبت به ايران و جمهورى اسلامى و ملت ايران اهدافى است كه دير يا زود شكست خواهد خورد.» (بيانات28جلد.؛ سال‏1392 ؛ ص 44)

‏تلاش برای تحقق اقتصاد مقاومتی در راستای حفظ جایگاه و کرامتی است که خداوند برای انسان مقرر داشته و برای به دست آوردن آسایش و آرامش در زندگی او را مورد ترغیب قرار داده (جمعه/10؛اسراء/12و70))،و از هرگونه اقدامی برای تأمین نیاز با اتکا و وابستگی به ظالمان بازداشته است. «ولاترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار...». (هود/113)اقدام اساسی در چنین کار بزرگی، دشواری‌‌های گوناگونی به همراه دارد که اعتماد به تحقق وعده‌‌های الهی در پشتیبانی از جهاد و مقاومت  بدون اضطراب و ترس از موانع مسیر، رسیدن به اهداف را میسر خواهد کرد، رهبرمعظم انقلاب در باره اعتقاد و اعتماد به امداد الهی فرموده است: «خداوند به موسی(علیه السلام) فرمود نترسید که من با شما هستم و می‌شنوم و می‌بینم و پس از آن نیز موسی(علیه السلام) در پاسخ به قوم بنی‌اسرائیل که از دیدن لشکریان فرعون هراسان شده و می‌گفتند آنان ما را نابود خواهند کرد، گفت: هرگز! پروردگارم با من است و مرا هدایت خواهد کرد. ما نیز به تبعیت از حضرت موسی(علیه السلام) در پاسخ به آنها می‌گوییم هرگز این چنین نیست زیرا خداوند همراه ماست و ما را هدایت خواهد کرد.» ( پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری ، ۳ /آذر/ ،۱۳۹۵)

اعتماد به نفس ومنابع انسانی 

            از راهبردهای تحقق اقتصاد مقاومتی اعتماد به ‌نفس و تکیه برمنابع انسانی داخلی است. تا مدیران وفعالان اقتصادی کشور تحت تاثیر تبلیغات ناصواب بدخواهان قرار نگیرند. هرچند بر اساس سخن شهید مطهری(ره) که می­گوید: [آيا] شما مى‌توانيد بگوييد اعتمادبه‌نفس داشتن و اتکا به غير نداشتن در قدیم‌الایام خوب بود، ولى حالا به‌کلی تغيير كرده، نقطه مقابلش خوب است، ( مطهری، 1375،ج‌21، ص 480،)اعتماد به ‌نفس از اصول تربیتی و نیاز همیشگی انسان اس ولی اتکاء به نفس و منابع داخلی در رویاروئی دشمن بیش از هر زمان دیگر ضرورت دارد. از این رو خداوند اهل ايمان را در رويارويى با دشمن به ثبات قدم و اعتماد به نفس، ترغيب کرده و آن را برنامه همیشگی آنان دانسته است هر چند در این راه با ناگواریها و سختی­ها روبرو شوند. »وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ ...»(آل‏عمران/  139 و 140)

 آری امت اسلام باید در همه کارها با اتکال به خداوند به نیروی ایمان و توان خود تکیه داشته باشد چنانکه  آيه (وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ‏ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً). از افراد و جامعه اسلامی می­خواهد که شروع و پايان هر كاری همراه با صداقت و دور از تقلب و نيرنگ باشد  و با اتکاء به رب العالمین از او برای خود طلب قدرت و ياورى کنند. برخی بر این باور است که آیات یاد شده به سه عامل مهم پيروزى که مسلمانان امروز غالبا از آن فاصله گرفته‏اند اشاره کرده است از این رو شاهد شكستهاى پى در پى از دشمنان مستكبرند. اين سه عامل عبارتند از: ورود صادقانه و صميمانه در كارها، و ادامه اين برنامه تا پايان كار. تكيه بر قدرت پروردگار و اعتماد به‏ نفس‏ و ترك هر گونه اتكاء و وابستگى ديگران (وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً). و به اين ترتيب هيچ سياستى در مسير پيروزى مؤثرتر از صدق و راستى نيست و هيچ تكيه‏گاهى برتر از استقلال و نفى وابستگى و توكل بر خدا نمى‏باشد مسلمانان چگونه مى‏خواهند بر دشمنانى كه سرزمينهايشان را غصب كرده‏اند، و منابع حياتيشان را به غارت مى‏برند پيروز شوند، در حالى كه ازنظر نظامى و اقتصادى و سياسى وابسته به همانها هستند؟ آيا مى‏توان با سلاحى كه از دشمن خريدارى مى‏كنيم بر دشمن پيروز شويم چه خيال خام و فكر باطلى؟! (مکارم شیرازی، 1374،ج12، ص 233)

بی تردید موفقیت‌‌ بزرگ اتقلاب اسلامی، زدون خود باختگی و ایجاد اعتماد به نفس در جامعه بوده است چنانکه شهید مرتضی مطهری (ره) می­گوید: عمده اين است كه اين نهضت توانست يك موفقيت بسيار بزرگ كسب كند واین خودباختگى در مقابل بلوك غرب و بلوك شرق را از ملت بگيرد و به او بگويد تو خودت يك مكتب و يك فكر مستقل دارى، تو خودت مى‏توانى روى پاى خودت بايستى، تو يك هويت و منش ديگرى دارى. (مطهرى، 1375ج‏24، ص: 151با اقتباس)

مقام معظم رهبری، اعتمادبه‌نفس و اتکاء به منابع داخلی را مهم‌ترین مؤلفه‌‌ اقتصاد مقاومتی، (بيانات، 01/ 01/ 1390 ، ص 2)  اساس کار (همان ، 06/ 06/ 1392، ص 28)و رکن اساسى پيشرفت(بیانات،01/ 01/ 1390،ص 2) موجب  پیشرفت واقعی کشور (همان، ص: 3)و دست‌یابی قطعی به نتايج مطلوب دانسته، (همان، 17/ 07/ 1392، ص: 35 )و فرمودند : مدیران کارآمد و پُرانگیزه و خردمند می‌توانند با فعّال کردن و بهره‌گیری از آن، درآمدهای ملّی را با جهشی نمایان افزایش داده و کشور را ثروتمند و بی‌نیاز و به معنی واقعی دارای اعتمادبه‌نفس کنند ومشکلات کنونی را برطرف نمایند(بیانیه گام دوم، 1398)

از آنجا که تحقق اقتصاد مقاومتی جهاد و مبارزه با بدخواهان ودشمنان است، ایشان با اشاره به نمونه قرآنیِ مبارزه حضرت موسی و برادرش‌هارون (علیهما السلام) با قدرت عظیم فرعونی می­گوید: «اگر کسانی به تقلید از روحیه‌‌های ضعیف بنی‌اسرائیل بگویند که «نمی‌توانیم» و از دشمن هراس داشته باشند، ما نیز به تبعیت از حضرت موسی(علیه السلام) در پاسخ به آنها می‌گوییم هرگز این چنین نیست زیرا خداوند همراه ما است و ما را هدایت خواهد کرد.»(پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری ، ۳ /آذر/ ،۱۳۹۵)

شهید مطهری(ره) می‌گوید: آلمانی ها گفته‏اند: «ما در جنگ دوم همه چيز را از دست داديم مگر يك چيز را كه همان شخصيت خودمان بود، و چون شخصيت خودمان را ازدست نداديم همه چيز رادوباره به دست آورديم، و راست هم گفته‏اند.»(مطهرى،1375، ج‏24، ص:151)

اعتقاد به وجود دشمن و مقابله با اهداف و برنامه­های اقتصادی او

اعتقادبه وجوددشمن وانسان های بدخواه که تمام آرزوها وتلاشان بربی اعتقادی،سلب اقتدار،خودباختگی جامعه ووابستگی جامعه ایمانی به بیگانگان هستند می‌تواند در نوع نگرش ها ،تعاملات،قراردادهاوگفتگوها را با آنان تغییر دهدودرروابط با آنان نهایت دقت واحتیاط را مراعات نماید.

با پيروزي انقلاب اسلامي‌در بهمن سال 57، در طول گذشت چهاردهه از عمر پرفراز و نشيب آن، همواره  شاهد انواع دشمني‌‌های نظام سلطه وهم پیمانانش، عليه انقلاب اسلامي‌ بوده ایم.

  از این رو شناخت دشمن، اهداف و برنامه‌‌های او، نقش محوري در تصمیم گیری­ها‌ی بجا برای خنثی کردن  اقدامات دشمن دارد. از نگاه قرآن کریم نشانه­هاى دشمن نسبت به مسلمانان به این شرح است: بدخواهى، نسل‏كشى، نفاق، فریب کاری و کینه، (آل‏عمران/ 118و 120؛مائده/82.) تخريب منابع اقتصادی و كشاورزی، (بقره / 204 و 205)  جنگ افروزی، (مائده / 64)خاموش کردن نور خدا،(توبه/ 32) ؛صف /8 ) فسادگرى در زمین،(بقره/204و 205؛مائده (5)64)استكبار(مائده،/82)سرسختی دردشمنی با مومنان.(مائده، /82،آل‏عمران /118) مقام معظم رهبری با معرفی صهیونسیم جهانی و دولت آمریکا به عنوان مظهر دشمن، برنامه‌‌های آنان را جنگ رواني، جنگ اقتصادي و مقابله با پيشرفت و اقتدار علمي جمهوری اسلامی دانسته­اند. (بیانات1، /1/ 1386، ص 2)بدیهی است وظیفه امت اسلام مقابله با دشمن است چنانکه امام علي (علیه السلام) مي‌فرمايد: «كسي كه در برابر دشمنش به خواب رود (از او غافل بماند) حيله‌هاي (غافلگيرانه دشمن) او را از خواب بيدار مي‌كند.» «من نام عن عدوه انبهته المكايد»(تمیمی،1410، ج 5 ص 344)

همانطوریکه امام خمینی(ره) اظهار داشتند: نبايد غافل باشيم، ما بايد بيدار باشيم و توطئه‌هاي آنها را قبل از اينكه با هم جمع بشوند، خنثي كنيم.(امام خمینی ،1389ج 7 ص 48) چنانکه مقام معظم رهبری وظائف ما رادر برابر دشمن عبارت دانستند از: اجتناب از ساده انگاری، دست کم گرفتن وسهل انگاشتن دشمن،(حدیث ولایت،نرم افزارنور، 1391/05/3،ص18)شناسائی دشمن و نقشه او،ضرورت هوشیاری،آگاهی وآمادگی در برابر دشمن(1/1/1386، ص 2؛همان:24/5/1374،ص 17)گفتمان سازی و ارائه تصویری درست از اقتصادمقاومتی درمقابل دستگاه‌های تبلیغاتی مخالفِ پیشرفت ایران،(همان : 20/12/1392، ص47) اتکای به توانائی‌‌های خود و اهتمام به تقویت ساخت درونی نظام(همان : 1391/05/03ص18)

امروز برنامه ریزی و دفاع از اقتصاد مقاومتی وظیفه ایمانی است تا افزون برتأمین نیاز‌های کشور، آمادگی لازم برای دفاع از ایران اسلامی در برابر دشمنان و ارعاب آنان ایجاد گردد.«وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ‏...»(انفال/60)وضرورت داردمسئولان ودست اند کاران مسائل اقتصادی به وعده‌ها وقراداد‌ها با بیگانگان دلخوش نکنندو خود را موظّف به اجتناب از روابط نا سازگار با عزت جامعه ایمانی و نظام اسلامی‌نمایند. چرا که دوستى با دشمنان خدا، با ايمان به خدا و آخرت،«لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ‏...»(مجادله/22.)حركت جهادی و جلب رضاى خدا سازگاری نداشته و موجب گمراهى و بى‏فرجامی است. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِياءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ... إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ.»(ممتحنه/1 )

پرسش و پاسخ

اگر اقتصاد مقاومتی به معنای عام مراد باشد آن­گاه چگونه لازمۀ آن، برخورداری از راهبرهای یاد شده مانند اعتقاد به جامعیت دین است؟ آیا کشورهای غیر مسلمان نمی­توانند اقتصاد مقاومتی داشته باشند؟

پاسخ این است که هر چند مفهوم عام اقتصاد مقاومتی مورد نظر است ولی این مفهوم عام در چارچوب حاکمیتی طراحی و اجرائی می‌شود که بر مبنای اندیشه دینی بنا نهاده شده است. بر این اساس اگر کسی به جامعیت دین یا به عدالت اقتصادی اعتقاد نداشته باشد نمی­تواند اقتصاد مقاومتی را بر مبنای آن اندیشه برنامه ریزی و اجراء کند. چنانکه در نظام های سرمایه داری و نیز سوسیالیستی عدالت در اقتصاد جایگاهی ندارد.

 نتیجه :

روشن گردید که اقتصاد مقاومتی نظریه است در جهت حفظ استقلال، عزت مداري، تاثير ناپذيري از سياست‌هاي قدرت‌هاي بزرگ و برای مقابله با اقدامات و آسیب‌‌های مخرب اقتصادي دشمنان و بلاياي طبيعي و حوادث ناگوار. در جهت تحقق این نظریه اعتقاد به جامعیت دین، عدالت اجتماعی، برخوداری از احساس مسئولیت، اعتماد به امدادهای الهی، اعتماد به نفس و منابع انسانی متعهد و اعتقاد به وجود دشمن و مقابله با آن، به عنوان راهبردهای نظری، نقش زیر بنائی دارند. اگر دولت مردان  وکارگزاران نظام و همه فعالان اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، به راهبرهای نظری یاد شده باورداشته باشند، می­توانند در برابر تکانه های اقتصادی، تهدیدها و تحریم های دشمنان ملت با ارائه طرح ها و برنامه­های کاربردی به جنگ و کارزاراقتصادی دشمن رفته و در این جهاد، از فعالان اقتصادی، کارشناسان و نخبگان اقتصادی کشور متناسب با راهبرد های نظری و نیز متناسب با امکانات و شرائط اقتصادی بهره برداری کنند. در غیر این ضورت هیچگاه برنامه ای جامع در راستای استقلال اقتصادی کشور طراحی نخواهد شد.

کتابنامه

آقا بخشی، علی با همکاری مینو افشاری راد، فرهنگ علوم سیاسی،ناشر: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، چاپ سوم بهار1376

آلوسى، سيد محمود‏، تحقيق: على عبدالبارى عطية ،روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم‏ ، ‏‏ناشر: دارالكتب العلميه‏ چاپ: بيروت‏سال ،1415 ق‏ ‏

ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، تحف العقول‏ ناشر: جامعه مدرسين‏ مكان چاپ: قم‏ سال چاپ: 1404 / 1363 ق

‏ ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، بی تا

ابن‌فارس، احمد، معجم مقاييس اللغه، ‏محقق/مصحح: عبدالسلام محمد هارون، قم، مكتب الاعلام الاسلامي‏، [بی‌تا]‏.

ابن فهد حلى، احمد بن محمدمحقق / مصحح: موحدى قمى، احمد عدة الداعي و نجاح الساعي،‏ناشر: دار الكتب الإسلامي‏سال چاپ: 1407 ق‏

انوری،حسن، فرهنگ بزرگ سخن، نشر:انتشارات سخن ،چاپ: چاپخانه مهارت ، زمستان 1381

برقى، ابو جعفر، احمد بن محمد بن خالد‌، المحاسن‌، ‌ناشر: دار الكتب الإسلامية‌، تاريخ نشر: 1371 ه‍ ق، ‌نوبت چاپ: دوم، ‌مكان چاپ: قم- ايران

بهرامی کمیل ،نظام؛ فدایی ، احسان ؛ راعی ،مجتبی ،تجریه اقتصاد مقاومتی در جهان و ایران

ناشر :پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات با همکاری معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،چاپ : شهریور 1396

تدوین :گروه واژه گزینی ، فرهنگ واژگان مصوب ، نشر:گروه نشر آثار / تهران، چاپ: نقره آبی ،1383.،

تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمدمحقق / مصحح: درايتى، مصطفى، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏،ناشر: دفتر تبليغات‏مكان چاپ: ايران؛ قم‏سال چاپ: 1366 ش‏

حميرى، عبد الله بن جعفر،‌ قرب الإسناد( ط- الحديثة)، ‌محقق/ مصحح: گروه پژوهش در مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌، ناشر: مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌،تاريخ نشر: 1413 ه‍ ق،‌مكان چاپ: قم- ايران،

خامنه ای،سیدعلی، حسینی، رهبر معظم انقلاب اسلامی:

الف: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری،

سخنرانی             ۱۲ آذر ۱۳۸۹

سخنرانی سال ‏1392

ب: حدیث ولایت،  نرم افزار نور

بيانات،28جلد،(01/ 01/ 1377) (آيت اللّه العظمى سيد على خامنه‏اى، در صحن مطهّر حضرت ثامن الحُجج، امام رضا (ع)

..... ،7/ 02/ 1390، (......، در ديدار هزاران نفر از كارگران سراسر كشور )

......20/ 12/ 1392، ( .....در جلسه تبيين سياست‏هاى اقتصاد مقاومتى‏.)

....... 10/ 02/ 1376، (.....در ديدار جمع كثيرى از كارگران و معلّمان در آستانه‏ى روز كارگر و روز معلّم‏)

.....     1/1/ 1393  (.......در صحن مطهّر حضرت ثامن الحُجج، امام رضا (ع)

8/ 01/ 1390 بيانات در جمع مردم و كاركنان صنعت نفت عسلويه در سفر يك روزه به اين شهر

همان، 3/2/92و21/ 05/ 1391همان،مكتوبات،4/ 11 / ۱۳٩٢، 4/ 11 /۱۳٩٢

خمينى ، سید روح الله موسوی) ، ولايت فقيه، حكومت اسلامى‏، ناشر: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)مكان چاپ: 20، تهران‏،1388 ش‏

---، سید روح‏الله موسوی، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران،‏تهيه ،تنظيم ونشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، صحيفه امام‏،ناشر: چاپ5: 1389 ه. ش‏ ايران- تهران‏

------،توضيح المسائل‏،حضرت امام خمينى( س) ناشر: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س) چاپ: 7،تهران،‏ 1387 ش

دشتی ،محمد، امام علی و اقتصاد اسلامی ،  ناشر موسسه فرهنگی تحقیاتی امیر المومنین 7، تابستان 79

---------، امام علی و مدیریت اسلامی، ناشر موسسه فرهنگی تحقیاتی امیر المومنین 7، تابستان 79

دشتی، محمد، نهج البلاغه، ناشر موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین، چاپ : سرور،پائیز 1383 ش

راغب اصفهانى حسين بن محمد، تحقيق: صفوان عدنان داودى، المفردات في غريب القرآن‏،ناشر: دارالعلم الدار الشامية،مكان چاپ: دمشق بيروت‏،سال چاپ: 1412 ق‏

سید قطب، ترجمه وتوضیحات: محمدعلی گرامی وسید هادی خسروشاهی، عدالت اجتماعی در اسلام، چاپ ونشر : موسسه بوستان کتاب ،دفتر تیلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،1392

ساموئلسن، پل؛ اقتصاد؛ ترجمه علیرضا نوروزي و محمدابراهیم جهاندوست؛ تهران: نشر مترجمان، 1373

سيد رضى، محمد، نهج البلاغة، مؤسسه نهج البلاغه، قم - ايران، اول، 1414 ه‍ ق

صبحی صالح ، محقق / مصحح، نهج البلاغة، شريف الرضي، محمد بن حسين‏، ناشر: هجرت‏، مكان چاپ: قم‏، سال چاپ: 1414 ق‏

صدر، سيد محمد باقر،اقتصادنا‌،  چاپ ونشر: دارالفکر،چاپ سوم،بیروت 1389 ه  - 1969 م

صدری، غلامحسین، افشار، نسرین و نسترن  حکمی، فرهنگ معاصر فارسی،  موسسه نشر کلمه، تهران ، 1369

صدوق ،محمد بن على ابن بابويه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏،‏ناشر: دار الشريف الرضي للنشرمكان چاپ: قم‏سال چاپ: 1406 ق‏

----، ‏محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، معاني الأخبار ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏مكان چاپ: قم‏سال چاپ: 1403 ق‏

-----، الخصال‏، مصحح: على اكبرغفارى، قم، دفتر نشر اسلامی، 1362.

طباطبايى، سيد محمد حسين‏، الميزان فى تفسير القرآن‏، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم‏، مكان چاپ: قم‏، سال چاپ: 1417 ق‏، نوبت چاپ: پنجم‏

طبرسى، فضل بن حسن، ‏مجمع البيان فى تفسير القرآن‏، ناشر: انتشارات ناصر خسرو، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1372 ش‏، نوبت چاپ: سوم‏، تحقيق: با مقدمه محمد جواد بلاغى‏

طوسى، محمد بن حسن‏، التبيان فى تفسير القرآن‏، ناشر: دار احياء التراث العربى‏، مكان چاپ: بيروت‏، سال چاپ:بی، نوبت چاپ:بی، تحقيق: با مقدمه شيخ آغابزرگ تهرانى و تحقيق احمد قصيرعاملى‏

عاملى، حرّ، محمد بن حسن محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه آل البيت عليهم السلام   تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة‌ناشر: مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌تاريخ نشر: 1409 ه‍ ق، قم- ايران‌

فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب‏، ناشر: دار احياء التراث العربى‏، مكان چاپ: بيروت‏، سال چاپ: 1420 ق‏، نوبت چاپ: سوم‏

فيروز آبادى، محمد بن يعقوب‏، القاموس المحيط، ناشر: دار الكتب العلمية، مكان چاپ: بيروت‏، سال چاپ: بی

فيومى، احمد بن محمد: مصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى‏ ،ناشر: موسسه دار الهجرة،چاپ: دوم، قم‏   ‏،1414    ه. ق‏

کلینی ،ابو جعفر، محمد بن يعقوب  ،كافي( ط- دار الحديث) محقق / مصحح: دارالحديث‏ناشر: دار الحديث‏مكان چاپ: قم‏سال چاپ: 1429 ق

ليثى واسطى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسنى بيرجندى، حسين‏، عيون الحكم و المواعظ ناشر: دار الحديث‏، مكان چاپ: قم‏، سال چاپ: 1376 ش‏

مارشال، آلفرد؛ اصول علم اقتصاد؛ ترجمه حسین موتمن؛ تهران: انتشارات دانشگاه. تهران،1340

مجلسی ،محمد باقر بن محمد تقى‌، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهم السلام‌، ناشر: مؤسسة الطبع و النشر‌تاريخ نشر: 1410 ه‍ ق‌، چاپ: بيروت- لبنان‌

مركز فرهنگ ومعارف قرآن‏، دائرة المعارف قرآن كريم‏،  ناشر: موسسه بوستان كتاب،قم‏، چاپ دوم: 1389ش

مریدی، سیاوش – نوروزی، علیرضا (1373ش)، فرهنگ اقتصادی، تهران، موسسه کتاب پیشبرد و انتشارات نگاه.

مصباح یزدی، محمد تقی، نظریه سیاسی اسلام، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۸۰

مصطفوى، حسن‏، التحقيق في كلمات القرآن الكريم‏، ناشر: بنگاه ترجمه و نشر كتاب‏، مكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1360 ش‏

مغربى، ابو حنيفه، نعمان بن محمد تميمى، دعائم الإسلام،ناشر: مؤسسه آل البيت عليهم السلام، ‌تاريخ نشر: 1385 ه‍ ق، ‌نوبت چاپ: دوم‌، مكان چاپ: قم- ايران‌

مكارم شيرازى ناصر، با همکاری جمعی از دانشمندان،  تفسير نمونه، ‏ناشر: دار الكتب الإسلاميةمكان چاپ: تهران‏، سال چاپ: 1374 ش‏

منسوب به امام رضا، على بن موسى عليهما السلام‌ ، الفقه- فقه الرضا‌   ‌ناشر: مؤسسه آل البيت عليهم السلام‌تاريخ نشر: 1406 ه‍ ق،‌‌چاپ: مشهد- ايران‌

میر معزی، سید حسن، فصلنامه علمی پژ.هشی اقتصاد اسلامی سال دوازدهم شماره 47 پائیز سال 1391

مير معزي، حسين(1387). اقتصاد كلان با رويكرد اسلامي، سازمان انتشارات پ‍ژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ دوم.

مير معزي، سيد حسن، فصلنامه علمي مي‌پژوهشي اقتصا داسلامي، مقاله ای در   نقدي برتعريف علم اقتصاداز منظر مباني اسلامي، سال يازدهم، شماره 43/ پائيز 1390

نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن‌، محقق/ مصحح: عباس قوچانى- على آخوندى،جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام‌،ناشر: دار إحياء التراث العربي‌ ، بيروت- لبنان‌چاپ: هفتم،‌1404 ه‍ ق‌

نائينى، ميرزا محمد حسين بن عبد الرحيم غروى‏ ،‏مقرر: شيخ محمد تقى آملى،‏ المكاسب و البيع، ‏قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.

يوسفى مقدم‏محمد صادق ، بررسى ديدگاه‏ها درباره اختصاصات پيامبر خاتم( ص) از نگاه قرآن‏،ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى‏،چاپ: قم‏،1390